Ο Αρχαιολογικός Χώρος του Ηραίου βρίσκεται στο ανατολικότερο άκρο της χερσονήσου Περαχώρας, στο ακρωτήριο Μελαγκάβι. Στο απάνεμο λιμανάκι οι Κορίνθιοι ίδρυσαν ένα ιερό που θέλησαν να τιμήσουν

την παντοδύναμη, Μητέρα Θεά, Ήρα.

 Οι Κορίνθιοι μεγάλοι θαλασσοπόροι και ναυτικοί, ξεκινώντας τα ταξίδια τους προς την Αδριατική αναζητώντας νέες αποικίες για την επέκταση του εμπορίου στη Μεσόγειο, σταμάταγαν εδώ για να αφιερώσουν τα αναθήματα τους στην προστάτιδα Θεά της οικογένειας, του οίκου και του γάμου.

Σύμφωνα με την παράδοση εδώ κατέφυγε η Μήδεια για να θάψει τα παιδιά της αφού πρώτα τα είχε σκοτώσει η ίδια θέλοντας να εκδικηθεί τον άπιστο σύζυγό της, τον Ιάσονα.

Το Ηραίο Περαχώρας ένας από τους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στον ελλαδικό χώρο οφείλει την ανακάλυψη του στον Humphrey Payne, τον διευθυντή της Βρετανική σχολή Αθηνών, ο οποίος διεξήγαγε τις πρώτες ανασκαφές κατά τα έτη 1930-1933.

Το μεγάλο αρχαϊκό ιερό της Ήρας ιδρύθηκε τον 8ο αι. π.Χ. και γνώρισε τη μεγαλύτερη του ακμή τον 6ο αι., την ίδια εποχή με την περίοδο ακμής της πόλης της Κορίνθου. Τον 4αι π.Χ. αναπτύχθηκε ένα σημαντικό πρόγραμμα ανοικοδόμησης από τον Δημήτριο Πολιορκητή, ενώ το 146 π.Χ. ακολουθώντας την μοίρα της ισχυρής Κορίνθου, καταστράφηκε από τους Ρωμαίους.

Στην περιοχή του λιμανιού, ιδρύθηκε ο 1ος ναός της Ήρας Ακραίας, ένας μικρός αψιδωτός ναός των γεωμετρικών χρόνων από τον οποίο ίχνη μόνο διατηρούνται σήμερα. Νοτιοδυτικά βρίσκεται η Δυτική Αυλή (αγορά). Η ύπαρξη στοάς με κίονες που σχημάτιζαν ένα υπόστεγο και οι περιμετρικοί χτιστοί πάγκοι κατά μήκος των τοίχων δηλώνει ότι πρόκειται για ένα χώρο υποδοχής και παραμονής των πιστών.

Ανατολικά, ο Αρχαϊκός Ναός της Ήρας Ακραίας. Η είσοδος ήταν από ανατολικά. Η κεράμωση ήταν μαρμάρινη. Στα 4 γωνιακά ακρωτήρια κοσμούσαν φτερωτές Νίκες, ενώ στα δυο κεντρικά Κόρες από παριανό μάρμαρο. Η ζωοφόρος με τρίγλυφα και μετώπες. Ο ναός δωρικός με επιμήκη σηκό χωριζόταν με δυο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη. Δυτικά στον οπισθόδομο, βρισκόταν το ξύλινο άγαλμα της θεάς Ήρας. το οποίο τον 4ο αι. π.Χ. αντικαταστάθηκε με μαρμάρινο άγαλμα.

Απέναντι από την είσοδο του ναού σε απόσταση 13μ. υπήρχε ο Βωμός ,ένα τετράπλευρο επίμηκες κτίσμα με 4 ιωνικούς κίονες ανατολικά και 4 δυτικά σε αραιή διάταξη, ούτως ώστε να είναι ορατή στους πιστούς το τελετουργικό δρώμενο της θυσίας προς την Θεά. Βόρεια του βωμού σώζονται 7 βαθμίδες εν είδει κλιμακοστασίου που πιθανόν να χρησίμευαν ως καθίσματα για τους πιστούς που παρακολουθούσε το τελετουργικό της θυσίας.

Το τελευταίο κτίριο της περιοχής το λιμανιού, είναι το μνημειακό κτίσμα της Διώροφης Στοάς σε σχήμα Γ. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό κτίριο καθώς αποτελεί το πρωιμότερο δείγμα στην ελληνική αρχιτεκτονική όπου για 1η φορά επιτυγχάνεται η συνύπαρξη του δωρικού ρυθμού στην κιονοστοιχία του ισογείου με τον ιωνικό ρυθμό στην κιονοστοιχία του 1ου ορόφου. Ένα λίθινο έδρανο περιέτρεχε τους τοίχους της στοάς για να κάθονται οι επισκέπτες. Παράλληλα εξυπηρετούσε την αποθήκευση και φύλαξη των αναθημάτων.

Στο ενδιάμεσο επίπεδο περνώντας το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη βρίσκεται η Αψιδωτή Δεξαμενή και το Εστιατόριο. Η εντυπωσιακή δεξαμενή βάθους 4,60μ. έχει ημικυκλικά άκρα και μια πεσσοστοιχία κατά μήκος αποτελούμενη από 11 πεσσούς για την στήριξη της οροφής. Στην δυτική πλευρά υπάρχει κλίμακα για την κάθοδο και τον καθαρισμό. Εδώ συλλέγονταν καθαρό και πόσιμο νερό για τις ανάγκες του ιερού.

Νότια της δεξαμενής ήταν το Εστιατόριο για τα επίσημα γεύματα των αξιωματούχων που περιελάμβανε το κρέας από τις θυσίες. Πρόκειται για κτίριο με δυο τετράγωνα δωμάτια και προθάλαμο κατά μήκος της βόρειας παρειάς. Περιμετρικά των τοίχων σώζονται λίθινα θρανία, τα επίκλιντρα, 11 σε κάθε δωμάτιο.

Βορειοανατολικά υπήρχε η Ιερή Δεξαμενή. Πρόκειται για μια τεχνητή κοιλότητα με βάθος 3μ. όπου συγκεντρώνονταν τα όμβρια ύδατα. Εδώ βρέθηκαν 200 χάλκινες ομφαλωτές φιάλες, αγγεία που συνδέονται με τις τελετουργίες εξαγνισμού των επισκεπτών ή για τις σπονδές που κατά μια υπόθεση θέλει το Ιερό της Ήρας Ακραίας ως ένα Μαντείο. Αργότερα αντικαταστάθηκε από κτιστή δεξαμενή.

Στην υπερυψωμένη ζώνη του Ιερού συναντάμε αναλημματικούς τοίχους, το κλιμακοστάσιο και οικοδομήματα που ανήκουν κυρίως στο μεγάλο πρόγραμμα ανοικοδόμησης του 4ου αι. π.Χ.

Ξεχωρίζει το Κτίριο της Εστίας, στο ανατολικότερο άκρο, που εξυπηρετούσε ως αίθουσα γευμάτων για τους επίσημους επισκέπτες. Αρχικά είχε ταυτιστεί με το ναό της Ήρας Λιμενίας. Ωστόσο η ανακάλυψη της κεντρικής εστίας με στάχτη προσδιόρισε την χρήση του χώρου.

Σημαντικά επίσης ευρήματα στο υπερυψωμένο χώρο μεταξύ Λίμνης Βουλιαγμένης και Ηραίου αποτελούν:

1) το εντυπωσιακό και πολύπλοκο Υδραυλικό Σύστημα που αναπτύχθηκε σε μια μεγάλη έκταση. Ένα προηγμένο για την εποχή σύστημα αποτελούμενο από το Κρηναίο Οικοδόμημα κλιμακοστάσιο, σήραγγες φρεάτια, οχετούς.

2) το Κυκλοτερές οικοδόμημα όπου σύμφωνα με τον Ξενοφώντα εδώ συγκέντρωσε ο Σπαρτιάτης στρατηγός Αγησίλαος τους αιχμαλώτους της Περαίας χ ώρας κατά τον Κορινθιακό πόλεμο.

Dilys Powell , Οκτώβριος 1969

Ήταν  προς τα τέλη του 1929 που ο σύζυγος μου Χάμφρεϋ Πέιν, πρωτοδιόριστος διευθυντής της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, έφτασε σ’ αυτά τα μέρη αναζητώντας μιαν αρχαία τοποθεσία για να την ανασκάψει

Οι αρχαίοι Έλληνες αγναντεύοντας τη χερσόνησο από την Κόρινθο, αναφέροντας στην περιοχής ως Περαία χώρα : πέρα από τη θάλασσα δηλαδή.

Το πλάτωμα στη μύτη της χερσονήσου ήταν οχυρωμένο κατά την αρχαιότητα, ενώ ιδρύθηκε και ένα Ηραίο,  ένα ιερό προς τιμήν της θεάς Ήρας, γυναίκας του Δία.

Η ιστορία έχει καταγράψει μία συμπλοκή στο μέρος αυτό μεταξύ Σπαρτιατών και Κορινθίων. Αλλά πέρα από τα ιστορικά γεγονότα, ο τόπος έχει αναφορές και στο μυθολογικό παρελθόν. Όλα αυτά τα γνώριζαν οι ειδικοί όταν ο Χάμφρεϋ Πέιν έφτασε περπατώντας στο φάρο, αναζητώντας αρχαία πηγάδια και τείχη. Πεπεισμένος ζήτησε άδεια ανασκαφής και το 1930 ρίχτηκε στην δουλειά.

Οι ανασκαφές διήρκεσαν τέσσερις περιόδους : 1930-1933. Οι εργάτες ήταν από την Περαχώρα. Κάθε Σάββατο βράδυ επέστρεφαν στα σπίτια τους με τα μεροκάματα της εβδομάδας, για να ξαναγυρίσουν την Δευτέρα το πρωί.

Το ‘Ηραίο αποδείχθηκε ένας αρχαιολογικός χώρος μια μικρής μα εύπορης ελληνικής πόλης με ναούς και βωμούς, αγορά και στοά, δρόμους, παρατηρητήρια και ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα ύδρευσης.

Το θεμέλια ενός ναού του 9^ου αιώνα π.Χ., ενός άλλου του 8^ου, και άλλου ενός, από το 6^ο αιώνα π.Χ., περίφημα αρχιτεκτονικά μέλη από την κλασική εποχή του 5^ου και 4^ου αιώνα αλλά και από μεταγενέστερα χρόνια, από τα λεγόμενα Ελληνιστικά, η ανακάλυψη όλων αυτών, από μόνης της, θα αρκούσε με το παραπάνω ως επιβράβευση για την προσπάθεια των ανασκαφών.

Μικρά χάλκινα αγάλματα του αναπαριστούν άνδρες, ζώα, πουλιά και μυθικά πλάσματα, σφραγίδες και καρφίτσες από ελεφαντόδοντο, κοσμήματα και σκαραβαίοι, εκατοντάδες χιλιάδες θραύσματα από υπέροχα ζωγραφισμένα πήλινα σκεύη – μόνο τα πιο φημισμένα ιερά είχαν στο παρελθόν αποκαλυφθεί τέτοιο πλούτο ευρημάτων στον τομέα της μικροτεχνίας. Το ότι βρέθηκε σε μια ξεχασμένη γωνιά της Ελλάδας ήταν σαν ένα μικρό θαύμα.

Η ανασκαφή στο χωριό. Στην αρχή ήταν η έκπληξη, το καινούργιο. Με τον καιρό, και με τον πλούτο των ευρημάτων, έφερε και δουλειά. Αλλά κυρίας έφερε κουβέντες για το μέλλον, για το νέο μουσείο που θα χτιζόταν να στεγάσει όλα αυτά θαυμαστά, για τους τουρίστες που θα επισκέπτονταν το χωριό, για τις νέες προοπτικές που ανοίγονταν… Η θέση βρέθηκε γρήγορα : δίπλα στο σχολείο.

Τώρα έπρεπε να βρεθούν τα απαραίτητα κονδύλια. Δυστυχώς, δύο γεγονότα ανέκοψαν τη δυναμική αυτή προτού καλά καλά  συνειδητοποιήσουν οι κάτοικοι του χωριού την αξία της ανασκαφής για το τόπο. Το πρώτο ήταν ο πρόωρος θάνατος του νεαρού αρχαιολόγου που έφερε όλα αυτά στο φως. Ο θάνατος του Χάμφρεϋ Πέιν άφησε ακέφαλη όλη την προσπάθεια ανάδειξης του νέου αρχαιολογικού χώρου και της δημιουργίας ενός χώρου κατάλληλου να υποδεχθεί τα ευρήματα. Το δεύτερο ήταν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου πολέμου.

Η περίοδος ανασυγκρότησης της χώρας μετά τον πόλεμο υπήρξε μακρά και δύσκολη, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια για μέτρα που θα σχετίζονταν με τον πολιτισμό. Μόλις το 1958 έγινε η πρώτη πρόσληψη φύλακα, ενώ το Μουσείο άνοιξε την πύλη του στο κοινό το 1960, τριάντα χρόνια από το πρώτο καλοκαίρι που αντήχησαν οι σκαπάνες στο ακρωτήρι του φάρου.

ΠΗΓΗ –Ελένη Σταμπόγλη | Αναμνήσεις από την Περαχώρα – Δεκέμβριος 2004